Geny i wychowanie
Na początek przyjrzyjmy się czynnikom, na które mamy ograniczony wpływ - genom i wychowaniu.
Badania sugerują, że lęk przed porażką oraz skłonność do unikania wyzwań mogą być dziedziczne. Temperament, skłonność do niepokoju, perfekcjonizm czy też niska odporność na stres mają podłoże genetyczne. Przekazują nam je nasi krewni, a niektóre z tych cech wpływają negatywnie na nasz wewnętrzny dialog i wiarę w siebie.
Warto wyróżnić cztery typy wewnętrznych głosów, które często nam towarzyszą:
- czarnowidz snuje negatywne wizje przyszłości;
- krytyk obniża naszą satysfakcję i wzmaga wątpliwości;
- ofiara odpowiada za poczucie bezradności;
- perfekcjonista przekonuje, że nasze działania nigdy nie są wystarczająco dobre.
Te głosy rozwijają się pod wpływem doświadczeń i mogą przybierać postać rodziców, opiekunów czy innych osób stawiających przed nami oczekiwania.
Doświadczenia
Doświadczenia z dzieciństwa mają ogromny wpływ na nasze podejście do życia. W tym okresie człowiek jest najbardziej plastyczny, dlatego wychowanie odgrywa kluczową rolę w naszym rozwoju.
Wszyscy mamy pewne nienegocjowalne potrzeby emocjonalne, takie jak:
- bezpieczne przywiązanie do innych;
- autonomia, kompetencje i poczucie tożsamości;
- wolność wyrażania potrzeb i emocji;
- spontaniczność;
- realistyczne granice i samokontrola.
Kiedy te potrzeby nie są zaspokajane, kształtują się pewne nieadaptacyjne wzorce.
Relacja z rodzicami
Więź
Dla dziecka najważniejsza jest więź z rodzicem. Zdrowa relacja opiera się na opiekuńczej reakcji rodzica na sygnały dyskomfortu dziecka. Zaburzenia w tej relacji prowadzą do lęków i reakcji unikania, rozwijając niesamodzielność, zależność, podporządkowanie oraz lęk przed samodzielnością i bezradność.
Miłość pod warunkiem
Negatywne zachowania, takie jak wycofanie miłości czy stawianie warunków (,,Zrób to, bo mama będzie smutna"), prowadzi do kontrolowania zachowania dziecka. Choć przynosi to krótkoterminowe efekty, w dłuższej perspektywie ma fatalne skutki, podobnie jak kary za błędy i nierealistyczne wymagania.
Nadopiekuńczość
Nadopiekuńczość może zasiać w dziecku lęk przed porażką. Zgodnie z teorią społecznego uczenia się Alberta Bandury, dzieci uczą się przez obserwację. Jeśli rodzic sam przejawia lęk i zbytnią ostrożność, dziecko również zaczyna bać się niepowodzenia. Troska jest potrzebna, ale nadmiar opieki może przynieść odwrotny skutek.
Co o nas pomyślą?
Wszystkie te czynniki prowadzą do lęku przed negatywną oceną i oczekiwaniami. Boimy się wstydu, upokorzenia i braku akceptacji. Chcemy wypaść dobrze w oczach innych ludzi. Niska samoocena i niepewna wizja przyszłości sprawiają, że tracimy nadzieję na pozytywny wynik działania.
W rezultacie unikamy sytuacji, które mogłyby nas wystawić na próbę, chroniąc swoje poczucie własnej wartości.
Ochrona poczucia własnej wartości
Chęć ochrony poczucia własnej wartości jest kolejną przyczyną lęku przed porażką. Wynika ona z niskiej samooceny, braku pewności siebie oraz niskiej oceny własnych kompetencji.
Lęk przed porażką jest w tym przypadku lękiem przed tym, że niepowodzenie stanie się świadectwem niskich umiejętności.
Wysokie umiejętności wpływają pozytywnie na poczucie własnej wartości i motywację do osiągnięć, ale ich zdobycie to proces wymagający czasu.
Czarne scenariusze
Samokrytyka, bezradność, lęk przed oceną i oczekiwaniami oraz niskie poczucie własnej wartości rodzą niepewność co do przyszłości.
Tworzą się czarne scenariusze, które wywołują rzeczywiste reakcje fizjologiczne.
Nie warto nadmiernie zamartwiać się tym, co jeszcze się nie wydarzyło, i nie należy stawiać się na przegranej pozycji.
Negatywna interpretacja sytuacji
Negatywna interpretacja sytuacji jest głównym zapalnikiem reakcji lękowej. Albert Ellis przedstawia to za pomocą modelu ABC: ,,A" odpowiada za sytuację, ,,B” za przekonania, a ,,C” za konsekwencje.
To nie sytuacja determinuje reakcję, ale subiektywna ocena i interpretacja faktu.
Negatywne automatyczne myśli
Negatywne przekonania prowadzą do automatycznych negatywnych myśli. Te myśli towarzyszą nam każdego dnia, często niezauważenie. Mogą przybierać postać wewnętrznego czarnowidza, krytyka, ofiary lub perfekcjonisty.
To poważne błędy w myśleniu, o prawdziwości których często jesteśmy święcie przekonani. Należą do nich:
- przeskakiwanie do konkluzji, ,,czytanie w myślach”, jasnowidzenie;
- wyolbrzymianie negatywnych aspektów sytuacji;
- etykietowanie;
- uogólnianie (ja nigdy…, on zawsze…).
Niekorzystne reakcje
Niekorzystne przekonania prowadzą do określonych reakcji behawioralnych, takich jak unikanie, ucieczka czy działania zabezpieczające.
Reakcje te wzmacniają lęk, napędzając błędne koło. Unikając sytuacji lękowych, poddajemy się negatywnym przekonaniom i wzmacniamy je.
Kary
Kary za błędy również mają silny wpływ na rozwój lęku przed porażką.
Kara i agresja po popełnieniu błędu to najgorsze, co może spotkać człowieka w danym momencie. Niestety, w szkole, pracy czy rodzinie często widzimy, że osoby osiągające słabe wyniki są karcone i ośmieszane. Unikanie takich sytuacji staje się naturalnym rozwiązaniem, prowadząc do rezygnacji z prób.
Kontrolujący styl trenera
Świat sportu również dostarcza lekcji na temat lęku przed porażką.
Psychologowie zbadali wpływ trenera na dobrostan psychiczny sportowca.
Trener sprawujący ścisłą kontrolę zwiększa lęk przed porażką, podczas gdy budujący autonomię zmniejsza go. Kontrola oparta na zewnętrznych karach i nagrodach, groźbach i presji prowadzi do zwiększonego stresu i niepokoju.
Autonomia, z kolei, zwiększa motywację, potrzebę osiągnięć i poprawia funkcjonowanie.
Autonomia jako alternatywa dla kontroli
Dobry trener zaspokaja potrzeby psychologiczne sportowca. Pomaga zrozumieć cel i znaczenie działań. Kładzie akcent na osobisty progres i poprawę umiejętności oraz pozwala zawodnikowi podejmować decyzje dotyczące procesu treningowego.
Autonomiczny sportowiec nie unika wyzwań, rzadziej odczuwa frustrację i nie jest więźniem lęku przed porażką.
,,Trzeba poprawiać koordynację ruchową, technikę i cieszyć się, że zawodnik wchodzi w drybling. Dajcie dzieciom grać, kształtujcie cechy opanowania piłki, wszechstronność, postrzeganie. W piłce decyduje szybkość myślenia i szybkość decyzji. A myślenie jest szybkie wtedy, gdy piłka nie przeszkadza w grze. Nie przeszkadzać, kształcić, uczyć, poprawiać i wskazywać, co można zrobić lepiej. Jako trener nie można cały czas grać na wynik i broń Boże nie okazywać swojego niezadowolenia z porażki drużyny. To jest nieistotne. Trzeba się cieszyć z każdego udanego zagrania swojego zawodnika. Celem nie jest wynik, a przygotowanie zawodnika do kariery seniorskiej”. - Andrzej Strejlau
Przyczyn może być więcej
Lista przyczyn lęku przed porażką może być znacznie dłuższa.
Niektórzy twierdzą, że jednym z jego głównych źródeł może być kult sukcesu w kulturze zachodniej.
Kolejnym może być zjawisko Fear of Missing Out (FoMO), które sprawia, że nie potrafimy poświęcić się jednemu zadaniu, rozpraszając się między wieloma opcjami. Lęk przed porażką staje się w tym ujęciu obawą przed utopieniem kosztów i brakiem zysków.
Podsumowanie
Lęk przed porażką ma wiele przyczyn, począwszy od genetyki, poprzez wychowanie i doświadczenia z dzieciństwa, aż po wpływ kultury i relacje z ważnymi osobami w naszym życiu.
Często towarzyszą mu negatywne myśli, niskie poczucie własnej wartości oraz lęk przed oceną.
Aby przezwyciężyć ten paraliżujący strach, kluczowe jest zrozumienie jego źródeł i praca nad zmianą naszych przekonań. Budowanie autonomii, zdrowej samooceny oraz rozwijanie umiejętności radzenia sobie ze stresem może pomóc nam przekształcić lęk przed porażką w motywację do działania i rozwoju.
Źródła
Cacciotti, G., Hayton, J. C., Mitchell, J. R., & Giazitzoglu, A. (2016). A reconceptualization of fear of failure in entrepreneurship. Journal of Business Venturing, 31(3), 302-325.
Conroy, D. E., Willow, J. P., & Metzler, J. N. (2002). Multidimensional fear of failure measurement: The performance failure appraisal inventory. Journal of applied sport psychology, 14(2), 76-90.
Covington, M. V. (1984). The self-worth theory of achievement motivation: Findings and implications. The elementary school journal, 85(1), 5-20.
Elliot, A. J., & Thrash, T. M. (2004). The intergenerational transmission of fear of failure. Personality and Social Psychology Bulletin, 30(8), 957-971.
Martin, A. J., & Marsh, H. W. (2003). Fear of failure: Friend or foe?. Australian Psychologist, 38(1), 31-38.
Moreno-Murcia, J. A., Huéscar Hernández, E., Conte Marín, L., & Nuñez, J. L. (2019). Coaches’ motivational style and athletes’ fear of failure. International journal of environmental research and public health, 16(9), 1563.